Mùa rêu bắt đầu khoảng tháng 9 âm năm trước tới khoảng tháng 4 âm năm sau; khi thời tiết mát mẻ là lúc rêu bắt đầu mọc dưới các tảng đá ở lòng sông, lòng suối. Rêu được chia ra ba loại: Tau là loại rêu mọc từng mảng ở ao, hồ; Cay là loại rêu màu xanh, mọc rời rạc thường thấy ở suối Nậm He và Cui là loại rêu như sợi tóc, mọc trên đá ở khu vực Nậm Mức, Nậm Mu, sông Nậm Rốm…

 Rêu đá

Rêu đá thân thuộc với người Thái Tây Bắc bởi nó gắn với truyền thuyết về câu truyện tình yêu của đôi trai tài, gái sắc được lưu truyền qua nhiều đời. Chuyện kể rằng ngày xưa có một đôi trai gái yêu nhau tha thiết. Chàng trai to khỏe, vạm vỡ, có tài săn bắn và thổi khèn rất hay. Cô gái thì nổi tiếng xinh đẹp nhất vùng lại hát hay, múa giỏi, dệt vải khéo. Vào những đêm trăng thanh, chàng trai thổi khèn, cô gái cất tiếng hát, dân bản lại được chìm đắm vào thứ âm thanh đầy mê hoặc của tình yêu.Nhưng tình duyên của chàng trai và cô gái lại bị tên Chúa đất ra sức ngăn cản. Cậy quyền thế, hắn bắt cô gái về làm người hầu và đuổi chàng trai đi nơi khác, không được quay về bản. Dân bản thương tình nên đã giúp cô gái trốn thoát và tìm được người yêu. Nhưng họ phải chạy trốn khỏi sự truy tìm của tên Chúa đất, họ nắm tay nhau chạy miết vào rừng, chạy tới khi kiệt sức cũng là lúc lên tới đỉnh núi cao nhất. Họ mệt, đói lả không biết phải đi đâu và chỉ còn biết dựa vào nhau khóc. Cô gái khóc thảm thiết, đến nỗi nước mắt cô ướt bảy cánh rừng rộng, chín đỉnh núi cao, nước mắt biến thành dòng nước to đổ xuống chân núi thành dòng suối lớn. Cuối cùng đôi trai gái si tình quyết định trẫm mình xuống chính dòng suối ấy để mãi được bên nhau. Thân thể chàng trai vừa chạm vào dòng nước đã hóa thành trăm ngàn mảnh đá nằm sâu trong lòng nước. Còn cô gái, khi trẫm mình xuống thì mái tóc dài bung ra thành một thứ rêu óng ả, mỗi sợi gắn vào một hòn đá.

          Người Thái gọi rêu đá là "cáy nặm" bởi rêu được ví ngon như thịt gà. Theo kinh nghiệm của người dân bản địa, chỉ có những dòng suối nước trong vắt, chảy mạnh nhưng không sâu, lòng suối nhiều đá cuội mới có nhiều rêu. Rêu ngon nhất mọc ở độ sâu chừng 40 cm đến 1m, tầm 4 ngày, khi ấy rêu non ăn sẽ rất ngọt. Vào những ngày nắng ấm, bà con rủ nhau ra suối hái rêu; những đám rêu non, dài, mềm mại, xanh mướt được tách ra từ chân những tảng đá dưới lòng suối, được sơ chế rất cầu kỳ, tỷ mỉ, cẩn thận: người ta chọn một hòn đá phẳng và to, đổ rêu xuống, dùng một khúc gỗ hoặc chày để đập nhiều lần, rửa đi, rửa lại thật kỹ, thật sạch, nhặt hết rác, cát, sỏi lẫn trong rêu rồi mới đem về chế biến thành món ăn. Với bàn tay khéo léo, người thái có thể chế biến rêu đá thành nhiều món ngon.

          1- Canh rêu

          Canh rêu tươi người thái gọi là “kinh tau” là món chế biến đơn giản nhất trong các món làm từ rêu đá. Rêu sau khi rũ hết cát sạn được cắt thành từng đoạn nhỏ, thả vào nước luộc gà hoặc xương hầm; nêm muối, mỳ chính, rau thơm, mắc khén và ớt tươi (tùy khẩu vị từng gia đình) khi chín món ăn sẽ dậy lên hương thơm hấp dẫn. Lên các bản người Thái, thưởng thức bát canh rêu đá nóng hổi trong tiết trời se lạnh để rồi nhớ mãi không quên.

Món canh rêu

 2- Nộm rêu

Với những mẻ rêu non người Thái thường dùng để chế biến “tau nửng” - nộm rêu. Rêu đã sơ chế sạch được cắt nhỏ, bỏ vào chõ đồ cho chín tới rồi được bỏ ra cho nguội bớt và trộn với muối, đường, gừng, rau thơm, ớt, mắc khén thành món ăn đậm vị, ngọt và thơm.

3- Rêu nướng

Rêu nướng–“Tau pho”là món được ưa thích nhất. Sau khi sơ chế, rêu được xé tơi rồi cắt khúc. Các loại gia vị gồm: sả, lá chanh, rau răm, một ít hạt dổi, mắc khén băm nhỏ, giã nhỏ trộn đều với rêu, nêm muối, mỳ chính vừa ăn. Để cho rêu ngấm đều gia vị rồi gói lá chuối  nướng trên lửa, vùi trong tro, than nóng hoặc kẹp que rồi đem nướng trên than hồng đến khi món rêu dậy lên mùi thơm phức. Có những nơi, người ta sử dụng ống nứa non thay cho lá chuối nên rêu nướng có vị ngọt đặc trưng. Món rêu nướng nóng hổi, thơm phức được nhắm với rượu nếp thơm lừng thì thật tuyệt vời hoặc dùng cùng cơm tẻ, xôi nếp cũng vô cùng hấp dẫn.

Món rêu nướng

Theo kinh nghiệm dân gian, rêu đá là món ăn giàu chất sơ,rất tốt cho sức khỏe, giúp lưu thông khí huyết, giải độc, thanh nhiệt, hạ huyết áp và còn nhiều công dụng khác. Rêu là loại rau sạch, mọc tự nhiên, là một món quà đặc biệt của đất trời ban cho con người.Rêu đá có ở nhiều nơi nhưng để trở thành tinh hoa ẩm thực thì chỉ có ở Tây Bắc. Món rêu đá in đậm trong tâm trí của người Thái Tây Bắc và trở thành một trong những món đặc sản du khách mong muốn được thưởng thức nhất khi đặt chân tới miền đất này./.